KIEDY TARCZĄ BYŁ ŚMIECH

10 grudnia 1981 roku, z niedzielną datą 13 grudnia, do kiosków trafił kolejny w tamtym roku, 50. numer tygodnika satyrycznego „Szpilki”. Na te kilka dni przed wprowadzeniem stanu wojennego w Polsce nikt ze współpracowników redakcji pisma nie spodziewał się, że sytuacja wokół ulegnie tak dramatycznej zmianie. Przyniosła ona brak wolności, brak nadziei, brak możliwości swobodnej wypowiedzi. Ponure i niestety w wielu przypadkach dramatyczne realia stanu wojennego, smutna codzienność, problemy z zaopatrzeniem, pustki w sklepach i kolejki przed nimi, tłumione siłą strajki i uliczne demonstracje, brutalne działania i metody stosowane przez Służbę Bezpieczeństwa, ZOMO oraz nachalna propaganda budziły w społeczeństwie strach, poczucie bezsilności i rezygnacji. Brakowało nadziei na zmianę sytuacji.

Prawie natychmiast artyści, w tym rysownicy i graficy, zareagowali na wydarzenia w kraju. Jedni na miejscu, podejmując współpracę z wydawnictwami podziemnymi lub – już później – próbując przemycić ukryte symbole i aluzje w rysunkach publikowanych po „uwolnieniu” wskazanych tytułów prasowych w oficjalnym obiegu. Inni, którzy z wyboru lub przez przypadek znaleźli się w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku poza granicami kraju, swój sprzeciw wobec działań systemu komunistycznego mogli wyrazić w rysunkach zamieszczanych przez zagraniczne redakcje prasowe, chociażby w Wielkiej Brytanii (m.in. Andrzej Krauze w „The Guardian”) lub w Stanach Zjednoczonych (m.in. Andrzej Dudziński, Janusz Kapusta, Andrzej Czeczot w „The New York Times”). Powstające wówczas rysunki satyryczne i karykatury stały się interesującym i niezwykłym rodzajem dokumentu nie tylko czasu stanu wojennego w Polsce od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983, lecz także kilku następnych lat przed rokiem 1989.

W Polsce rysunki satyryczne ukazywały się przede wszystkim w drugoobiegowych, konspiracyjnych gazetach i czasopismach, w wędrujących z ręki do ręki ulotkach, kartkach okolicznościowych lub znaczkach tzw. poczty „Solidarność”. Stanowiły wyraziste, groteskowe, pełne ironii lub nawet humoru komentarze do ówczesnych wydarzeń. Jak zauważył Jerzy Brukwicki, krytyk sztuki i dziennikarz zajmujący się twórczością artystyczną tamtego okresu, powstające wówczas rysunki i grafiki satyryczne stały się niezwyczajną formą „śmiechu przez łzy”. Był to, według niego, „niezwykle oryginalny świat konkretu, błyskotliwego komentarza, prostego znaku; wzbudzające ogromną ciekawość terytorium spojrzenia na życie poprzez śmiech i odrobinę optymizmu.” Prace szybko i skutecznie ze swoimi komunikatami trafiały do ludzi. Ośmieszały partyjnych i rządowych przywódców („ulubionymi” bohaterami satyry byli m.in. Wojciech Jaruzelski, Czesław Kiszczak, Mieczysław Rakowski), kpiły z członków Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego – nazwanej powszechnie „wroną” i wyobrażanej najczęściej pod postacią tego przedstawiciela ptasiej rodziny. Były swoistą manifestacją braku zgody na rzeczywistość stanu wojennego, tytułową tarczą ochronną, sposobem na ośmieszenie działań ówczesnych władz. Rysunki powstawały w pracowniach twórców już wówczas uznanych, jak m.in. Julian Bohdanowicz, Jan Bokiewicz, Antoni Chodorowski, Jacek Fedorowicz, Zbigniew Jujka, Stefan Papp, Maciej Pietrzyk, Zbigniew Ziomecki. Tworzyli je i artyści kolejnego pokolenia, m.in. Zygmunt Januszewski, Wojciech Kołyszko, Sławomir Łuczyński, Jerzy Medyński, Piotr Młodożeniec, Szczepan Sadurski, Eugeniusz Skorwider oraz wielu autorów dzisiaj często trudnych do rozpoznania.

Wystawa planszowa zatytułowana „Kiedy tarczą był śmiech” w Galerii W-Z prezentuje wybór kilkudziesięciu prac polskich rysowników i grafików ze zbiorów Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego oraz z kolekcji prywatnych rodziny Macieja Łukasiewicza, Jerzego Brukwickiego oraz artystów i została zorganizowana w ramach warszawskich obchodów rocznicy wprowadzenia stanu wojennego. Prezentacji towarzyszyć będzie 4-odcinkowa seria filmowa pt. „Opowieść noworoczna o rysunku”.

Elżbieta Laskowska

Informacje o programie warszawskich obchodów rocznicy wprowadzenia stanu wojennego „Proszę się rozejść! Codzienny stan wojenny w 40. rocznicę 13 XII”: www.dsh.waw.pl

Andrzej Adamowicz, Tomasz Bogusławski, Julian Bohdanowicz, Jan Bokiewicz, Stanisław Bukowski, Antoni Chodorowski, Andrzej Czeczot, Andrzej Dudziński (ps. Jan Kowalski), Jacek Fedorowicz, Jerzy Flisak, Jacek Frankowski, Wiesław Fuglewicz, Zygmunt Januszewski, Michał Jędrczak, Zbigniew Jujka, Janusz Kapusta, Szymon Kobyliński, Wojciech Kołyszko, Andrzej Krauze, Zbigniew Lengren, Edward Lutczyn, Monika Łobodzińska, Sławomir Łuczyński, Edmund Mańczak, Jerzy Medyński, Andrzej Mleczko, Piotr Młodożeniec, Waldemar Moszkowski, Sławomir Mrożek, Leszek Ołdak, Stefan Papp, Andrzej Piekarski, Maciej Pietrzyk, Szczepan Sadurski, Eugeniusz Skorwider, Jacek Staniszewski, Stanisław Szczuka, Zbigniew Ziomecki (ps. Andrzej Gall) i inni autorzy nierozpoznani.

koncepcja wystawy: Elżbieta Laskowska

współpraca: Paulina Pilcicka
konsultacja: Jerzy Brukwicki
typografia: Tomasz Rupociński, Labografia
projekt graficzny plansz: Izabela Bartnik
współpraca z mediami: Michalina Musielik-Wypych
tłumaczenie tekstów na język angielski: Tomasz Zymer