![Kiedy tarczą był śmiech](/templates/yootheme/cache/aa/Kliedy-tarcza-homepage-aa652628.png)
KIEDY TARCZĄ BYŁ ŚMIECH
Wystawa w 40. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego w Polsce 13.12.1981 w Galerii W-Z przy schodach ruchomych Trasy W-Z
7 – 31 grudnia 2021
10 grudnia 1981 roku, z niedzielną datą 13 grudnia, do kiosków trafił kolejny w tamtym roku, 50. numer tygodnika satyrycznego „Szpilki”. Na te kilka dni przed wprowadzeniem stanu wojennego w Polsce nikt ze współpracowników redakcji pisma nie spodziewał się, że sytuacja wokół ulegnie tak dramatycznej zmianie. Przyniosła ona brak wolności, brak nadziei, brak możliwości swobodnej wypowiedzi. Ponure i niestety w wielu przypadkach dramatyczne realia stanu wojennego, smutna codzienność, problemy z zaopatrzeniem, pustki w sklepach i kolejki przed nimi, tłumione siłą strajki i uliczne demonstracje, brutalne działania i metody stosowane przez Służbę Bezpieczeństwa, ZOMO oraz nachalna propaganda budziły w społeczeństwie strach, poczucie bezsilności i rezygnacji. Brakowało nadziei na zmianę sytuacji.
Prawie natychmiast artyści, w tym rysownicy i graficy, zareagowali na wydarzenia w kraju. Jedni na miejscu, podejmując współpracę z wydawnictwami podziemnymi lub – już później – próbując przemycić ukryte symbole i aluzje w rysunkach publikowanych po „uwolnieniu” wskazanych tytułów prasowych w oficjalnym obiegu. Inni, którzy z wyboru lub przez przypadek znaleźli się w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku poza granicami kraju, swój sprzeciw wobec działań systemu komunistycznego mogli wyrazić w rysunkach zamieszczanych przez zagraniczne redakcje prasowe, chociażby w Wielkiej Brytanii (m.in. Andrzej Krauze w „The Guardian”) lub w Stanach Zjednoczonych (m.in. Andrzej Dudziński, Janusz Kapusta, Andrzej Czeczot w „The New York Times”). Powstające wówczas rysunki satyryczne i karykatury stały się interesującym i niezwykłym rodzajem dokumentu nie tylko czasu stanu wojennego w Polsce od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983, lecz także kilku następnych lat przed rokiem 1989.
W Polsce rysunki satyryczne ukazywały się przede wszystkim w drugoobiegowych, konspiracyjnych gazetach i czasopismach, w wędrujących z ręki do ręki ulotkach, kartkach okolicznościowych lub znaczkach tzw. poczty „Solidarność”. Stanowiły wyraziste, groteskowe, pełne ironii lub nawet humoru komentarze do ówczesnych wydarzeń. Jak zauważył Jerzy Brukwicki, krytyk sztuki i dziennikarz zajmujący się twórczością artystyczną tamtego okresu, powstające wówczas rysunki i grafiki satyryczne stały się niezwyczajną formą „śmiechu przez łzy”. Był to, według niego, „niezwykle oryginalny świat konkretu, błyskotliwego komentarza, prostego znaku; wzbudzające ogromną ciekawość terytorium spojrzenia na życie poprzez śmiech i odrobinę optymizmu.” Prace szybko i skutecznie ze swoimi komunikatami trafiały do ludzi. Ośmieszały partyjnych i rządowych przywódców („ulubionymi” bohaterami satyry byli m.in. Wojciech Jaruzelski, Czesław Kiszczak, Mieczysław Rakowski), kpiły z członków Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego – nazwanej powszechnie „wroną” i wyobrażanej najczęściej pod postacią tego przedstawiciela ptasiej rodziny. Były swoistą manifestacją braku zgody na rzeczywistość stanu wojennego, tytułową tarczą ochronną, sposobem na ośmieszenie działań ówczesnych władz. Rysunki powstawały w pracowniach twórców już wówczas uznanych, jak m.in. Julian Bohdanowicz, Jan Bokiewicz, Antoni Chodorowski, Jacek Fedorowicz, Zbigniew Jujka, Stefan Papp, Maciej Pietrzyk, Zbigniew Ziomecki. Tworzyli je i artyści kolejnego pokolenia, m.in. Zygmunt Januszewski, Wojciech Kołyszko, Sławomir Łuczyński, Jerzy Medyński, Piotr Młodożeniec, Szczepan Sadurski, Eugeniusz Skorwider oraz wielu autorów dzisiaj często trudnych do rozpoznania.
Wystawa planszowa zatytułowana „Kiedy tarczą był śmiech” w Galerii W-Z prezentuje wybór kilkudziesięciu prac polskich rysowników i grafików ze zbiorów Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego oraz z kolekcji prywatnych rodziny Macieja Łukasiewicza, Jerzego Brukwickiego oraz artystów i została zorganizowana w ramach warszawskich obchodów rocznicy wprowadzenia stanu wojennego. Prezentacji towarzyszyć będzie 4-odcinkowa seria filmowa pt. „Opowieść noworoczna o rysunku”.
Elżbieta Laskowska
Informacje o programie warszawskich obchodów rocznicy wprowadzenia stanu wojennego „Proszę się rozejść! Codzienny stan wojenny w 40. rocznicę 13 XII”: www.dsh.waw.pl
Andrzej Adamowicz, Tomasz Bogusławski, Julian Bohdanowicz, Jan Bokiewicz, Stanisław Bukowski, Antoni Chodorowski, Andrzej Czeczot, Andrzej Dudziński (ps. Jan Kowalski), Jacek Fedorowicz, Jerzy Flisak, Jacek Frankowski, Wiesław Fuglewicz, Zygmunt Januszewski, Michał Jędrczak, Zbigniew Jujka, Janusz Kapusta, Szymon Kobyliński, Wojciech Kołyszko, Andrzej Krauze, Zbigniew Lengren, Edward Lutczyn, Monika Łobodzińska, Sławomir Łuczyński, Edmund Mańczak, Jerzy Medyński, Andrzej Mleczko, Piotr Młodożeniec, Waldemar Moszkowski, Sławomir Mrożek, Leszek Ołdak, Stefan Papp, Andrzej Piekarski, Maciej Pietrzyk, Szczepan Sadurski, Eugeniusz Skorwider, Jacek Staniszewski, Stanisław Szczuka, Zbigniew Ziomecki (ps. Andrzej Gall) i inni autorzy nierozpoznani.
koncepcja wystawy: Elżbieta Laskowska
współpraca: Paulina Pilcicka
konsultacja: Jerzy Brukwicki
typografia: Tomasz Rupociński, Labografia
projekt graficzny plansz: Izabela Bartnik
współpraca z mediami: Michalina Musielik-Wypych
tłumaczenie tekstów na język angielski: Tomasz Zymer
![Andrzej Dudziński](/templates/yootheme/cache/9a/Andrzej-Dudzinski-Zabic-nadzieje-1412-2-9a9ad3e4.jpeg)
Andrzej Dudziński
Zabić nadzieję to wielka odpowiedzialność, 14.12.1981
![Maciej Pietrzyk](/templates/yootheme/cache/e6/Maciej-Pietrzyk-Terroryzm-e60249a5.jpeg)
Maciej Pietrzyk
Terroryzm, l. 80-te XX w.
![Szczepan Sadurski](/templates/yootheme/cache/cd/Szczepan_Sadurski_Znow-cd5997df.jpeg)
Szczepan Sadurski
Znów spałeś na służbie, 1982
![Wiesław Fuglewicz](/templates/yootheme/cache/45/Wieslaw_Fuglewicz-45fc2e0f.jpeg)
Wiesław Fuglewicz
bez tytułu, 1981
![Zygmunt Januszewski](/templates/yootheme/cache/59/Zygmunt_Januszewski-59968171.jpeg)
Zygmunt Januszewski
Rozmowa kontrolowana, 1982
![Jacek Fedorowicz](/templates/yootheme/cache/4d/Jacek-Fedorowicz-Sol-2-4d4d6731.jpeg)
Jacek Fedorowicz
Sol... Solarium, 1984
![Sławomir Łuczyński](/templates/yootheme/cache/57/Slawomir-Luczynski-57b7c5a5.jpeg)
Sławomir Łuczyński
bez tytułu, z broszury „Będę szczery”, 1983
![Szymon Kobyliński](/templates/yootheme/cache/f5/Szymon_Kobylinski-f5e6d70a.jpeg)
Szymon Kobyliński
Rysunek sylwestrowy, 1981
![Zbigniew Lengren](/templates/yootheme/cache/ae/Zbigniew_Lengren-aec1b3b9.jpeg)
Zbigniew Lengren
Komiks polski, 1982
![Jan Bokiewicz](/templates/yootheme/cache/63/Jan_Bokiewicz_13_13-631aa1b5.jpeg)
Jan Bokiewicz
13, 1982
![Michał Jędrczak](/templates/yootheme/cache/78/Michal_Jedrczak-782913d2.jpeg)
Michał Jędrczak
Jak władza narodowi, tak... 1980/81
![Eugeniusz Skorwider](/templates/yootheme/cache/5c/Eugeniusz_Skorwider-5c29ec10.jpeg)
Eugeniusz Skorwider
Pokój ludziom dobrej woli, 1982
![Andrzej Dudziński](/templates/yootheme/cache/0e/Andrzej_Dudzinski-0e50cc71.jpeg)
Andrzej Dudziński (ps. Jan Kowalski)
Ilustracja do przemyconego z więzienia w Polsce tekstu listu Adama Michnika, opublikowanego w "The New York Times Op-Ed", 21.05.1985
![Jacek Fedorowicz](/templates/yootheme/cache/c7/Jacek_Fedorowicz_visitez-c7c3e42d.jpeg)
Jacek Fedorowicz
Visitez Varsovie! (Odwiedź Warszawę!), 1981
![Jacek Staniszewski](/templates/yootheme/cache/ec/Jacek_Staniszewski-ec381e8c.jpeg)
Jacek Staniszewski
Wesołych Świąt, l. 80. XX w.
![Dosiego roku solidarność](/templates/yootheme/cache/0e/Author_unknown-0e33678b.jpeg)
Autor nierozpoznany
Do Siego Roku. Solidarność. Z cyklu: Życzenia z podziemia, 1982/1983
![Tomasz Bogusławski](/templates/yootheme/cache/f5/Tomasz_Boguslawski-f57d3439.jpeg)
Tomasz Bogusławski
Szczęśliwego Nowego Roku, l. 80. XX w.
![Piotr Młodożeniec](/templates/yootheme/cache/5e/Piotr_Mlodozeniec-5e3b9fea.jpeg)
Piotr Młodożeniec
Solidarność 1984. Szczęśliwego Nowego Roku, 1983
![Szczepan Sadurski](/templates/yootheme/cache/4d/szczepan_sadurski_szopka-4db8fd3d.jpeg)
Szczepan Sadurski
Szopka Noworoczna. Karykatury: Wojciech Jaruzelski, Jerzy Urban, Lech Wałęsa, Jacek Kuroń, Bogdan Lis, 1982
![Edmund Mańczak Mieczysław Rakowski](/templates/yootheme/cache/25/Manczak-Rakowski-25401579.jpeg)
Edmund Mańczak
Karykatura premiera Mieczysława Rakowskiego, 1984
![Edmund Mańczak Jerzy Urban](/templates/yootheme/cache/44/Manczak-Urban-4435018e.jpeg)
Edmund Mańczak
Karykatura rzecznika prasowego Jerzego Urbana, 1984
![Edmund Mańczak Wojciech Jaruzelski](/templates/yootheme/cache/b7/Manczak-Jaruzelski-b7b1b76c.jpeg)
Edmund Mańczak
Karykatura generała Wojciecha Jaruzelskiego, 1984
![Autor nieznany Wojciech Jaruzelski](/templates/yootheme/cache/1d/Manczak-Jaruzelski-2-1df2f1d1.jpeg)
Autor nierozpoznany
"Prawda czerwona nade mną, a prawo moralne we mnie" (Karykatura Wojciecha Jaruzelskiego), l. 80. XX w.
![Waldemar Moszkowski](/templates/yootheme/cache/83/Waldemar_Moszkowski-832d3682.jpeg)
Waldemar Moszkowski
– Tata! Matula się pytają, które są dobre: czy rządowe czy „Solidarność"!, 1981
![Julian Bohdanowicz](/templates/yootheme/cache/4b/Bohdanowicz_wzmacniacz_sumienia-4b9f7eea.jpeg)
Julian Bohdanowicz
Wzmacniacz sumienia: Statut PZPR, 1981
![Andrzej Adamowicz](/templates/yootheme/cache/ad/Adamowicz_solidarnosc-ad32b8de.jpeg)
Andrzej Adamowicz
Solidarność, 1981
![Zygmunt Januszewski](/templates/yootheme/cache/7d/Januszewski_dt-7d834286.jpeg)
Zygmunt Januszewski
Demonizm (dt: Dziennik Telewizyjny), 1981